Skripkanyň watany-Merkezi Aziýa
Garaşsyzlyk bize- türkmen halkyna öz ölmez-ýitmez taryhyny gaýtadan öwrenmäge, ony täzeden ýazmaga, ondaky nämälim sahypalary anyklamaga, şanly geçmişimizi dikeltmäge mümkinçilik berdi.
Bäş müň ýyllyk taryhy bolan türkmen halkynyň geçmişindäki şöhratly taryhyny, belent derejesini gaýtadan dikeltmek bilen, türkmen milletiniň, döwletiniň ýoluny gadymy ata-babalarymyzdan-Oguzhandan, Gorkut atadan, Göroglydan, Magtymgulydan we beýleki şöhratly soltanlarymyzdan gaýdýan akaba-ýoluna saldy.
Türkmen sazynyň taryhyna täzeçe göz bilen seretmek, aňyýetimiziň gözýetimi bilen has çuňrak gatlaklaryna aralaşmagy özümize maksat edindik.
Türkmen sazynyň gadymydygy hakynda dünýä belli alymlar, sazşynaslar, syýahatçylar kän ýazdylar. Türkmen sazy asyrlaryň jümmüşinden dilden-dile, halypadan-şägirde, durmuşyň eleginden geçip sünnälenip şu günlerimize gelip ýetipdir. Türkmenistan Gündogar bilen Günbatary birleşdirýän köpri bolup, Beýik Ýüpek ýolunyň çatrygynda ýerleşipdir. Türkmen halkynyň geçmişinde ýaşan ýerleri juda giň bolup, onuň bir ýany Hytaýa, bir ýany Kiçi Aziýa, Yraga, Müsüre, Demirgazygy Orsýetiň giňişliklerine, Günortasy bolsa Hindistana çenli uzalypdyr. Türkmen adamsynyň yzlaryny uzak Sibirde-de, Hytaýda-da, Hindistanda-da, arap ýurtlarynda-da, Ýewropada-da, Orsýetde-de, Kawkazda-da görmek bolýar. Şol yzlar diňe hökmürowanlyk, ykdysady, dini, ylmy yzlar bolmak bilen çäklenmän, eýsem, saz babatda-da galdyrylan yzlar diýip çekinmän aýtsa bolar.
Şeýlelikde, türkmen medeniýeti, şol sanda sazy, türkmen sungaty hem gadymyýetde diňe bir öz içki özgerişikleriniň hasabyna baýlaşman, ol şu giňişliklerde ýaşan halklaryň medeniýetiniň, sazynyň hasabyna baýlaşandyr diýmäge doly esas bar. Sebäbi ylym, edebiýat, şekillendiriş sungaty, binagärlik, saz sungaty bular biri-birinden üzňe ýaşap bilenok. Döredijilik adamsy bir zat döredýän bolsa, ilkibada öňküleriň goýup giden mirasyndan habardar bolmaly. Şeýdilende eser milli akabalara laýyk bolýar. Gadymyýetde türkmeniň ylmy, edebiýaty, şekillendiriş sungaty, binagärligi, şol sanda sazy-da hindi, grek, hytaý medeniýetleriniň täsiri astyna bolupdyr.
Näme üçin Kawkazda ýörgünli bolan syhalyp çalynýan gurala kemençe diýip at goýlupdyr? Sebäbi kemençe sözi keman (ýaý) sözünden bolup, ýagny keman bilen çalynýanlygyny aňladypdyr. Ýöne keman diýen ýaýlar adam boýuçarak bolupdyr. Nädip şonuň ýaly äpet zat bilen gyjak (kemençe) çalnypdyr diýen sowal döräp, elbetde, çalynmaz diýen kesgitli jogap berler. Şonuň üçin ata-babalarymyz kemana meňzeş kiçijik ýaý (keman) ýasap, onuň adyna “kemençe” diýip at dakypdyrlar. Ýagny “keman” sözüniň yzyna “çe” goşulmasyny goşup, “kemençe” sözüni emele getiripdirler. Şol kiçijik kemençe-syhawaç bilen guraly owazlandyryp bilipdirler. Häzirki zaman gyjaklaram, kemençelerem gözbaşyny şol gadymyýetden alyp gaýdýan kemençe (syhawaç) bilen çalnyp gelinýär. Häzirki döwürde käbir saz öwrenijiler, sazşynaslar metbugat sahypalarynda, teleýaýlymlaryndaky çykyşlarynda syhawaja “näz eder” diýip at dakyp ýörenlerem bar. Näme, gyjak ýa-da kemençe guraly diňe näz edýärmi? Gyjak, kemençe gurallary gerek bolsa gaharlam, şadyýanam, tukadam, joşgunly-göçgünlem bolup bilýär. Bu gurallarda dürli häsiýetdäki owazlary almak sazandanyň ussatlygyna-da baglydyr. Şeýlelik bilen, türkmen agaň tapan kemany we hakyky tutulmaly edebi türkmen ady, kemençe ady gör nirelerde mesgen tutupdyr.
Gyjak, edil beýleki milli saz guarllarymyz ýaly, sazandalaryň iň söýgüli gurallarynyň biridir. Syhalyp çalynýan gurallar diňe türkmenlerde däl, eýsem özbeklerde, täjiklerde, uýgurlarda-gyjak, azerbaýjanlarda, ermenilerde- kemança, garagalpaklarda-gyrjak, kobyz, gyrgyzlarda-kyýak, gazaklarda-kobuz, dagly Alaý ülkesinde- ikili diýen at bilen ýörgünlidir. Belli türkmen alymy sazşynas Ş.Gullyýewiň “Türkmen saz (miras)” kitabynda ýazmagyna görä, “gyjak sözüniň emele gelşi dogrusynda Fazlallah Raşid ad-Diniň” “Oguznamasyna” we Abdulgazy Bahadur hanyň “Şejere-ýi terakime” işlerine salgylanyp, rowaýata görä, gypjak tiresiniň adynyň adybir türk sözünden guran agajyň köwegi diýmekdir diýip belleýär. Gyjak guraly “gypjak” agajyny ýatladyp, belki-de, soňra “gyjak” bolandyr-diýýär”. Dogurdanam, käbir syhalyp çalynýan saz gurallary, garagalpagyň-gyrjak, kobyz, gyrgyzyň-kyýak, gazagyň- kobuz gurallary şol “guran agajyň köwegini” ýatlatmanam duranok. Elbetde, ýokarda agzalyp geçilen çaklamalar ylym dolanyşygynda bolmaga haklydyrlar. Emma muňa garamazdan, “gyjak” sözüniň döremegindäki Ş.Gullyýewiň öňe sürýän çaklamasyny goldasymyz gelýär. Onuň ýazmagyna görä, “Biz öz gezegimizde “gyjak” (türkm. “gyjak”, özb. “gižžak”) sözüniň başgaça çaklamasyny öňe sürýäris. Şeýlelikde, “gyjak”, “gyjyklamak” diýen sözler şondan emele gelipdir”, -diýip ýazýar. “Özbek dilinde-de “gižžillamok” sözi biziňkä meňzeş sürtülme manysyndadyr. Ruslaryň häzirki zaman syhalyp çalynýan skripka guralynyň adam “скрипеть”-“jygyldamak” sözünden, edil şunuň ýaly dörändir diýmek bolar” –diýip ýazýar. Biz türkmenlerde-gyjak, özbeklerde-gižžäk, garagalpaklarda-gyrjak, täjiklerde-gižžäk, uýgurlarda-gijäk diýlip, hemmesiniň adynda “gyj”, “gižž”, “gyr”, “gij” diýen öňünden gelýän bogunlarynyň bardygyny görýäris.
1973-nji ýylda çap bolan “Музыка народов Азии и Африки” kitabynda belli nemes alymy Werner Bahmanyň “Среднеазиатские источники о родине смычковых инструментов” diýen makalasy ýerleşdirilipdir. Şol makalada şeýle setirler bar: “Birinjiden: syhalyp çalynýan gurallaryň içinde rebab görnüşli guralyň ilkinji gezek Orta Aziýadan çykan awtorlaryň işlerine agzalyp geçilmegi hakykatdyr: al-Faraby Wasujede (Transoksaniýe) doglup, bilimini Horasanda alypdyr; Ibn-Sina Buharanyň golaýyndaky Afşanada doglan; Muhammet Ibn-Ahmed al-Horezmi asly Horezmden, özüniň Mafatih al-ulum ensiklopediýasynda rebaby hem agzamak bilen, bu guralyň Farsda (Parsiýada) we Horasanda ýörgünli bolanyny ýatladýar. Häzirki Owganystanyň çäklerinde gabat gelýän Gaznada-da X we XI asyryň aralygynda ulanylandygyna doly esas bar. Pars ýazyjysy Ibn-Horradadbeh, al-Horezmi ýaly ülkäniň iň uzak ýerlerinde bolmak bilen, Gündogaryň dürli ýurtlarynyň saz gurallarynyň sanawynda iki kirişli (watar) adyny ýatlaýar”. Ýene-de şol ýerde “Horezmiň üýtgeşik çalyş usulynyň bardygy dogrusynda al-Makdizide aýdylyşyna görä, bu usuly arap ýazyjylaryna asla nämälimligi sebäpli, gyzyklanma döredipdir” diýip belleýär. Ýene-de kitapda has gymmatly delil bar: “Zenan sazanda gyzlaryň biri elinde gitara meňzeş guraly saklap dur, bu bolsa morfologik taýdan Wizantiýanyň X we XI asyrlaryndaky syhalyp çalynýan gurallarynyň irkileri bilen hut meňzeşliginiň bardygyny aňladýar”. Diýmek, al-Farabynyň, Ibn-Sinanyň, al-Horeminiň döwürlerinde rebab, watar, şeýle hem gitara sypatly syhalyp çalynýan gurallaryň bolandygy hakdaky ýokarda agzalyp geçilen deliller doly esas berýär. Şu aýdylanlardan ugur alyp, Türkmenistanyň şol döwürdäki giňişliklerinde dürli görnüşli rebabyň, kemençäniň, gyjagyň, wataryň, gitara sypatly syhalyp çalynýan saz gurallarynyň bolandygyna, käbirleriniň bolsa biziň günlerimize gelip ýetendigine doly göz ýetirýäris.
Syhawaçly çalynýan türkmen saz gurallary Ýewropa haçan barypdyr? Olaryň haýsy görnüşi özüne Ýewropany mekan tutunypdyr? Bu sowala belli rus kompozitory M.Çulakiniň “Инструменты симфонического оркестра” atly kitabynda şeýle maglumat berilýär: “Syhalyp çalynýan gurallaryň wagtyny kesgitlemek kyn. Çaklamalara görä, olaryň dörän ýeri Gündogar bolup, arap sazandalary tarapyndan VIII asyrda Ispaniýa rebab bilen kemençe getirilipdir. Ýöne şol bir wagtda VIII asyrda-da 5 kirişli krotta atly syhalyp çalynýan gural hem ýörgünli bolupdyr. Gadymy syhalyp çalynýan gurallar perdesiz bolupdyr. Perdeler diňe XIV asyrda lýutnýanyň (udyň) ýaýramagy bilen döredilipdir, lýutnýanyň hem Ýewropa araplar tarapyndan getirilip, bütin syhawaçly gurallaryň gurluşynda düýpgöter öwrülişik edipdir”. Dogrudan hem, taryhçylaryň ýazmaklaryna görä, Gündogardan, has takygy Merkezi Aziýadan – Türkmenistandan baran syhalyp hem çirtilip çalynýan saz gurallary Ýewropa ýaýramak bilen, ýerli sazandalaryň, şeýle hem saz ussalarynyň aňynda giden bir öwrülişik edipdir diýsek, öte geçdigimiz bolmaz. Ilki Ispaniýada, Fransiýada, Germaniýada, Polşada, Bolgariýada, Italiýada, Russiýada we soňra başga ýurtlarda ussalar maşgalalary tarapyndan gitara meňzeş, 8-lik sanyna-suw kädisiniň (gadymyýetde türkmenler saz gurallarynyň dürli görnüşlerini kädi ösümliginden ýörite usullar boýunça ýasapdyrlar) şekiline meňzeş gurallary ýasamaga ykjam girişilýär. Gündogarda ösýän kädiniň Ýewropada ýoklugy sebäpli, Ýewropa saz ussalary ýerli agaçlardan gurallaryň 8-lik sana (suw kädisiniň şekiline) meňzeşini, başgalary armyt miwesiniň şekiline, birentegini bolsa häzirki gyjagyň kädisine meňzeşräk dörtburç gapyrjak görnüşlisini we başga-da ençemelerini (ählisiniň içi köwük) ýasapdyrlar. Ýerli sazandalar birbada bu täze guralyň çalyş usullaryny bilmändirler. Käbirleri ony dyzynyň üstüne goýup çalsa, käbirleri döşe diräp çalmak usulyny, başgalary egne goýup çalmak usullaryny tapypdyrlar. Şeýlelik bilen, sazandalaryň kömegi bilen dürli görnüşdäki çalyş usullary bilen bir hatarda ses aýratynlygyny-da barlap, synap görüpdirler, halka çykaryp, halkyň isleglerini öwrenipdirler. Kem-kemden ussalaryň ussatlyk derejesiniň kämilleşmegi, sazandalaryň hem ýerine ýetirijilik ussatlygynyň ösmegi, diňleýjileriň we saz janköýerleriniň islegleriniň artmagy netijesinde ussalaryň öňünde täze talaplary keserdip goýupdyrlar.
Şeýlelik bilen, XVI asyryň başlarynda skripka guraly, soňra bolsa göwrümi boýunça ulurak daşky sypatlary boýunça meňzeşräk skripka maşgalasyndan ybarat (alt, wiolonçel, kontrabas) gurallary ýasap, gurallaryň gurluşynda, üç tardan-kirişden (tar bilen kirişiň arasynda tapawut bar-tar bitewi zatdan, kiriş bolsa işilen zatdan edilýär) dört tara-kirişe geçmek (skripkalar maşgalasyndaky gurallarda tar hem kiriş bilelikde ulanylýar) tarlaryň-kirişleriň özara aralyk kwarta düzgüninden kwinta düzgüne geçmek, tarlaryň-kirişleriň inçe-ýogynlygyna, içegeden taýýarlanyşyna iňňän ähmiýet bermek, ses belentligini anyklap, bir üýtgewsiz düzgüne salmak bilen bir biçüwde-galypda diýen ýaly syhalyp çalynýan gurallaryny ýasamak ýola goýlupdyr. Tehniki, ses we daş görnüşiniň giňemegi, täze owaz alyş usullarynyň-kakuwlarynyň tapylmagy, egne goýup çalmagyň has ýörgünli bolmagy, ussalaryň at-abraýynyň artmagy, dürli ussaçylyk mekdepleriniň döremegi netijesinde: ispanlarda-wýelle, italýanlarda-wiolino, fransuzlarda-wiolon, germanlarda-wioline, geýje, bolgarlarda-gadulka, polýaklarda-mazanki, komi halkynda-sigudek, ruslarda ilkibada-gudok, soňra bolsa- skripka ady bilen atlandyrylan saz gurallaryny ýasamak doly ýola goýlupdyr. Ýewropada iň oňat syhalyp çalynýan skripkalary we başga-da skripka maşgalasyna degişli gurallary ýasamakda italýan ussalary meşhurlyk gazanypdyrlar.
Italiýada, esasanam, iki sany ussaçylyk mekdebi belli bolupdyr. Olardan Breşiýan mekdebiniň düýbüni tutujylar Gasparo da Salo we Paolo Majini, Kremon mekdebiniň atasy Andrea Amati. Iki mekdebem bir döwürde döräp, iki asyryň dowamynda dünýä belli meşhur skripka ussalaryndan Andreanyň agtygy-Nikolo Amati, Andrea Gwarneri, onuň ogullary we ýegeni Juzeppe Gwarneri, Nikolo Amatiniň okuwçysy, dünýäde meşhurlaryň meşhury diýen ada mynasyp bolan Antonio Stradiwari dagylar döräpdirler. Antonio uzak ýaşap, 93 ýaşynda aradan çykypdyr. Meşhur ussa özüniň işeňňirligi we zähmetsöýerligi bilen tapawutlanypdyr. Onuň golastyndan 1000-den gowrak, sesiniň we daşky keşbiniň owadanlygy bilen töweregini haýrana galdyran gurallar çykypdyr.
Antonio Stradiwariniň ýasan gurallarynyň hili we ses aýratynlygy boýunça, ondan öňe geçen ussa şu güne çenli ýok. Şöhraty dag aşan meşhur ussalaryň gurallaryna dil bitiren meşhur sazandalaram bolupdyr. Häzirem şol gurallarda çalyp ýören dünýä belli sazandalar bar. Juzeppe Gwarneriniň ýasan skripkalarynyň birinde bolsa meşhur Nikolo Paganini çalypdyr. Häzirem dünýäniň köp ýerlerinde skripkalar ýasalýar, olar hili boýunça erbedem däl. Ýöne Amatiniň, Gwarneriniň, Stradiwariniň gurallarynyň hili we sesi bilen deňär ýaly däl. Ýewropada skripka ýaly hemme taraplaýyn ylmy taýdan düýpli öwrenilen saz gural ýok bolsa gerek. Skripka guralynyň ykbaly bilen gyzyklananlaryň arasynda dürli hünärdäki adamlar bolupdyr. Olaryň arasynda fizikler, matematikler, sungaty öwrenijiler, saz ussalary, sazandalar bolupdyr. Olaryň birentegi skripkanyň gurluşyna kesgitleme berse, başga biri ses akustika aýratynlygyna, kirişleriň çeküwine fiziki taýdan jogap tapsa, ussalar haýsy we nähili agaçlardan ýasamalydygyny maslahat berseler, sazandalar amaly tarapdan kesgitleme beripdirler. Skripkalar maşgalasynyň tarlarynyň-kirişleriniň düzgüni indi 350 ýyldan gowrak üýtgewsiz bir düzgünde çalnyp gelinýär. Bir düzgünde çalmagyň sazanda üçin möhüm ähmiýeti bardyr.
Her näçe skripka öwrenilse-de, guralyň ses täsinligi, ýasalyş usuly, daşyna çalynýan reňkiň (lagyň), başga-da bir topar syry açylman nämälimligine galýar. Bu syrlar, nämälimlikler dürli rowaýatlara we ertekilere bürenendir. Ine, indem baryp VIII asyrda Ispaniýa baran kemençäniň, rebabyň dürli atlar bilen Ýewropada mekan tutup, 13 asyr ýoly geçip, bu gün wiolino, skripka ady bilen ösen derejä ýetip, dünýäniň her künjeginde ýaňlanýar. Şol ýaňlanýan beýik skripkanyň owazynda türkmeniň kemençesiniň (gyjagynyň) sesi mese-mälim eşidilip dur.
Lebap welaýat çagalar sungat mekdebiniň
mugallymy Suraý Sardarýan.
