Ylym, tehnologiýa we gündelik durmuş biri-biri bilen ýakyn baglanyşyklydyr. Häzirki dünýäde ölçeg takyklygy möhüm rol oýnaýar. Çip öndürmekden iýmit taýýarlanyşyna, kesel diagnozyndan başlap köpri dizaýnyna çenli dürli parametrleri
kesgitlemek zerurlygy bilen ýüzbe-ýüz bolýarys. Ine, ölçeg gurallary – bize zerur takyklyk derejesi bilen dünýä seretmäge mümkinçilik berýän aýrylmaz gurallardyr.
Ölçeg guraly näme?
Ölçeg enjamy, belli bir aralykda ölçenen fiziki mukdaryň gymmaty barada maglumat almak üçin döredilen tehniki serişdedir. Ýönekeý sözler bilen aýdylanda, bu bir zadyň näçeräkdigini ýa-da käbir parametrleriň bahasynyň nämedigini anyklamaga kömek edýän enjamdyr.
Ölçeg gurallarynyň gysgaça taryhy
Ölçeg gurallarynyň taryhy gadymy döwürlere degişlidir. Ilkinji «ölçeg gurallary» aslynda adam bedeni (barmak, tirsek, aýak) ýa-da ýönekeý tebigy hadysalar (mysal üçin, wagt ölçemek üçin kölege). Siwilizasiýalaryň ösmegi bilen has çylşyrymly gurallar peýda boldy: güneşler, tereziler, ölçeg gämileri. Senagat rewolýusiýasy häzirki zaman metrologiýasynyň – ölçeg ylmynyň esasyny düzýän ýokary takyk mehaniki we soňra elektrik ölçeg gurallarynyň döredilmegine itergi berdi.
Ölçeg gurallarynyň esasy aýratynlyklary
Işleýiş ýörelgelerine düşünmek we degişli ölçeg enjamyny saýlamak üçin onuň esasy aýratynlyklaryny bilmeli:
* Ölçeg aralygy: Enjamyň standart ölçeg aýratynlyklaryny saklaýan ölçeg bahasynyň çäkleri.
* Bölüniş bahasy: Gural şkalasynyň bir bölünişine gabat gelýän ölçenen mukdaryň bahasy.
* Takyklyk: Ölçeg netijesiniň ölçenen mukdaryň hakyky bahasyna ýakynlaşýan derejesi. Adatça mutlak ýa-da otnositel ýalňyşlyk hökmünde aňladylýar.
* Ýalňyşlyk: Bir mukdaryň ölçenen we hakyky bahasynyň arasyndaky tapawut. Ulgamlaýyn (hemişelik) ýa-da tötänleýin (öňünden aýdyp bolmajak) bolup biler. * Rezolýusiýa: Bir gural bilen kesgitlenip bilinýän ölçegdäki iň kiçi üýtgeşiklik.
* Durnuk: Enjamyň wagtyň geçmegi bilen metrologiki aýratynlyklaryny saklamak ukyby.
Ölçeg gurallarynyň klassifikasiýasy
Ölçeg gurallary dürli aýratynlyklara görä bölünip bilner:
* Ölçenen baha boýunça:
* Uzynlyk ölçegleri: Dolandyryjylar, lenta çäreleri, kalipler, mikrometrler, lazer aralyklary.
* Massany ölçemek üçin gurallar: Tereziler (mehaniki, elektron).
* Wagt ölçeýji enjamlar: Sagatlar, sekundomerler, taýmerler.
* Temperaturany ölçeýän enjamlar: Termometrler (suwuk, bimetal, elektron), pirometrler.
* Elektrik mukdaryny ölçemek üçin enjamlar: Ammetrler, woltmetrler, ohmmetrler, multimetrler, osiloskoplar.
* Basyş ölçeg enjamlary: Manometrler, barometrler.
* Akymy ölçeýän enjamlar: Akym hasaplaýjylary (suwuklyklar, gazlar üçin).
* We beýlekiler (spektrometrler, lýuks metrler, ses hasaplaýjylary we ş.m.).
* Işleýiş ýörelgesi boýunça:
* Mehaniki: Bölekleriň mehaniki hereketine esaslanýar (meselem, agramly tereziler).
* Elektrik: Elektrik zynjyrlaryny ulanmak (meselem woltmetrler).
* Optiki: ýagtylyk we optiki ulgamlary ulanmak (meselem, lazer diapazonlary).
* Elektron: signallary gaýtadan işlemek üçin elektron böleklerini ulanmak (häzirki zaman enjamlarynyň köpüsi).
* Görkeziş usuly bilen: * Analog: Ok ýa-da masştab görkezijisi bolmak.
* Sanly: Netijäni ekranda san hökmünde görkezýär.
Dürli ugurlarda ölçeg gurallarynyň ähmiýeti
Ölçeg gurallary köp pudaklaryň esasyny düzýär:
* Ylym we gözleg: Synaglary geçirmek, maglumatlary ýygnamak, gipotezalary barlamak.
* Senagat we önümçilik: Önümiň hiline gözegçilik etmek, amallary optimizirlemek we howpsuzlygy üpjün etmek.
* Medisina: Keselleri anyklamak, möhüm alamatlara gözegçilik etmek, dermanlary dozlamak üçin.
* Gurluşyk: Geometrik parametrleri, materiallaryň derejesini, berkligini dolandyrmak.
* Meteorologiýa: Howany çaklamak, howany öwrenmek.
* Gündelik durmuş: Nahar bişirmek, agram ölçemek, temperaturany dolandyrmak we ş.m.
Ölçeg gurallary diňe bir gural däl, mukdar maglumatlary dünýäsinde gözümiz we elimizdir. Daş-töweregimizdäki hakykata ajaýyp jikme-jiklikler bilen düşünmäge, habarly karar bermäge, ylmy we tehnologiki ösüşde yzygiderli öňe gitmäge
mümkinçilik berýär, gözleg we innowasiýa üçin täze gözýetimler açýar.
Gülbahar SUHANOWA,
“Türkmenhimiýa” döwlet konserniniň Türkmenabat şäherindäki tehniki orta
hünär okuw mekdebiniň mugallymy.
