Matematikanyň Esasy Adalgalary
Argument-latynlaryň “Argumentum” sözünden gelip çykyp “nyşan”, “belgi” diýen manyny berýär.
Funksiýanyň argumenti diýen adalgany ilkinji gezek 1862-nji ýylda K.Neýman ulanypdyr. Gipetenuza-grek “hypothenuza” sözi bolup, “çekilen”, “dartylan” diýmekdir.
Diagonal-grek “dia” – “üstünden” we “goniýa” – “burç” diýen sozleriň utgaşdyrmalaryndan alnyp, burçdan burça gitýän diýmegi aňlatýar. Diametr- grek “diametros” sözünden gelip çykyp, in, inli, giňlik, keseleýin diýmekdir.
Mediana-orta diýmegi aňladýan “medium” diýen latyn sözünden gelip çykýar.
Katet-grekleriň “katetos” sözünden gelip çykyp, dik diýmegi aňladýar. Orta asyrlarda katet diýip, göniburçly üçburçlugyň beýikligine aýdypdyrlar.
Perimetr-grekleriň “peri” (töwerek) we “metreo” (ölçeýärin) diýen sözlerinden gelip çykyp,töweregi ölçeýärin diýmegi aňladýar. Diskriminant- “diserminre” diýen latyn sözünden gelip çykyp, tapawutlandyryjy diýmekdir.
Differensial- “differentiýa” diýen latyn sözünden gelip çykyp,tapawut diýmekdir.
Integral- latynlaryň “integer” sözünden gelip çykyp, bitin, dikeltmek diýen manyny berýär. Şweýsar matematigi Ýakow Bernulli integral adalgasyny “bitin” diýen manyda ulanypdyr.
Irrassional- “irrationalis” diýen latyn sözünden gelip çykyp, oýlanşyksyz, akyl ýetirerliksiz, esaslandyrylmadyk diýen kyp manyny berýär.
Sinus-latyn “sinus” diýen sözünden gelip çykmak bilen güberçeklik diýmekdir.
Kosinus-“complementi’’ –“goşmaça’’ we “sinus” diýen latyn sözleriniň gysgaldylan görnüşi bolup, sinusyň üstüni ýetirmek, goşmaça sinus diýmekdir. Bu adalgany iňlis matematigi we astranomy Genter 1620-nji ýylda girizýär.
Kotanges-“complamenti tangens” –“goşmaça tangens” diýen latyn sözünüň gysgaldylan görnüşi. Bu adalgany ilkinji bolup Genter girizýär.
Logarifm-“logos” (gatnaşyk) we “arithmos” ( san) diýen grek sözlerinden gelip çykyp, gatnaşygy ölçeyän san diýmekdir. Bu adalgany ilkinji gezek şotlandiýaly matematik Jon Neper (1550-1617) ulanypdyr.
Taýýarlan Seýitnazar Seýdi adyndaky Türkmen döwlet mugallymçylyk institutynyň talyby Aýgül Balowa
