Kaliý duzy – metal däl toparyň mineral çeşmesidir. Bular aňsatlyk bilen ereýän duzlar, kaliý we kaliý-magniý minerallaryndan emele gelýän çökündi himiki gaýalar bolup, suwda aňsat eräp bilýär.
Duzlar bugarmak we kaliý suw howdanlarynyň şor (suw) sowadylmagy netijesinde emele gelýär. Eritreýa we Ysraýyl köllerinde kaliý duzlary bar. Tebigatda, kaliý duzy gatlak duzlarynda ýüze çykýan ýerlerde gatlaklarda ýa-da linzalarda (ýüzlerçe ýa-da onlarça metr galyňlykda) ýüze çykýar .
Silwin – kaliý duzunyň iň möhüm düzüm bölegidir. Maddanyň 52% -ini emele getirýär. Beýleki maddalar: karnallit (35%), kainit (14%), polihalit (12%), langbeinit (18%); beýlekiler – leonit (21%), şenit (19%); singenit (23%). Esasy kaliý gaýalary : karnallit – 45-85% karnallit we az mukdarda silwit, angidrit, palçyk minerallary we karbonatlar bilen 18-50% halit; silwinit – 95-98% sylwin we halit, galanlary eräp bilmeýän galyndydyr (iň oňat görnüşlerde 0,5-2.0%, käwagt ep-esli mukdarda polihalit ýa-da langbeinit bolýar we seýrek boratlar bolýar ); hartzaltz (gaty duz) – 8-25% sylwit, 18-30% kieserit , 40-60% halit .
Kaliý dökünlerini iň köp öndürijiler: Kanada, Belarus, Russiýa Germaniýa, Ysraýyl, Iordaniýa, Beýik Britaniýa, Hytaý, Ukraina. Ukrainanyň çäginde iň uly ýataklar Kaluş-Golinskoý ýatagy we Stebnikowskoý ýatagy , Russiýada – Berezniki , Solikamsk ( Perm sebiti ). Belarusda Minsk sebitiniň Soligorsk şäherinde kaliý duzy gazylýar .
Kaliý duzlary elektrometallurgiýada, lukmançylykda, fotosuratda, pirotehnikada, aýna, sabyn, boýag öndürmekde, deri geýmekde we himiýa pudagynda ulanylýar.
Kaliý duzlary daş duzy, gips, angidrit bilen bilelikde duşýar. Silwin kaliý mineral dökünini almakda peýdalanylýar. Oba hojalygyndan başga-da, kaliý duzlaryndan metal şekilli kaliý we natriý, başga hem birnäçe himiki serişdeler alnyp bilner. Ol mel çökündilerinde ýerleşýär. Gowurdak kaliý duz ýatagy Magdanly şäherinden 8 km demirgazykda ýerleşýär. Kän XX asyryň 30-njy ýyllarynda öwrenildi. 100 km merdional tarapa uzynlygy bolup, ini 10-dan 40 km aralygy tutýan meýdanda kaliý duzlary jemlenendir. Olar 200-den 1200m çuňluk aralygynda ýerleşýärler.
Bu ýerde jemi 4 sany uçastok bolup, olardan kaliý alynýar. Özüniň gorlary boýunça bu ojak dünýäde uly ýataklaryň biridir. Olar:
Gowurdak kaliý duz ýatagy
Gyzylmazar kaliý duz ýatagy
Garabil ýatagy
Garlyk ýatagy
Türkmenistanda “Garlykdaky kaliý önümçiligi boýunça dag-magdan” toplumy kaliý dökünlerini öndürýän ilkinji senagat kärhanasydyr. Toplumyň gurluşygy Türkmenistanyň Prezidentiniň 2010-njy ýylyň 15-nji ýanwarynda 10802 belgili Kararyna laýyklykda amala aşyryldy. Gurluşygyň baş potratçysy “Belgorhimprom” APJ (Belarus Respublikasy) boldy. Toplum 2017-nji ýylyň 31-nji martynda ulanmaga berildi. Toplumyň ulanmaga berilmegi we onuň gurluşygynyň düýbüniň tutulmagy mynasybetli guralan dabaralara Türkmenistanyň we Belarus Respublikasy Prezidentleri gatnaşdylar.
Kärhananyň önümleriniň esasy görnüşleriniň biri kaliý hloridi bolup durýar. Ol ownuk däneli we granulirlenen serişdelerden ybarat bolup durýar. Garlykdaky kaliý önümçiligi boýunça dag-magdan toplumynyň ýyllyk kuwwaty 1,4 million tonna önüme barabardyr.
Kaliý känleri ýerýasty şahtalaýyn usuly esasda alynýar. Ol yzygiderli iş tertipnamasy esasynda ýola goýuldy. Alnan serişde baýlaşdyryş bölüminde gaýtadan işlenilýär we baýlaşdyrylýar. Önüm ownuk däneli we granurlenen ýaly toparlara bölünýär. Tehnologik ulagmlar geçenden soň, taýýar bolan kaliý dökünleri toplumyň ammarynda jemlenýär.
Dag-magdan toplumy – ýokary hünärli işgärleri talap edýän çylşyrymly ulgam. Kärhanada ýöriteleşdirilen ýokary we ýörite orta okuw mekdeplerinde bilim alan hünärmenler, şeýle hem Belarus Respublikasynyň dag-magdan kärhalarynda taýýarlyk işlerini we tejribe geçen işgärler işleýärler.
Toplumyň ulanmaga berilmegi ýurdumyzyň obasenagat toplumyny mineral dökünler bilen doly üpjün etmek we kaliý dökünleriniň agramly bölegini eksporta ugratmak meselelerini çözmäge mümkinçilik berdi.
Taşpulatow Baýmurat
“Türkmenhimiýa” döwlet konserniniň Türkmenabat şäherindäki tehniki orta hünär okuw mekdebiniň “Umumy geologiýa” mugallymy, Türkmenistanyň Demokratiki partiýasynyň agzasy
