Hor sungaty
Hor sungaty – adamzat medeniýetiniň iň täsirli we çuňňur many-mazmunly sungat görnüşleriniň biridir. Bu sungat görnüşi müňlerçe ýyllyk taryhy ösüş ýolunda dürli medeniýetleriň özara täsirinde ösüp, kämilleşip, biziň günlerimize çenli gelip ýetdi. Hor sungatynyň taryhy ösüşini, dürli döwürlerdäki ähmiýetini we häzirki ýagdaýyny öwrenmek arkaly, biz adamzadyň medeni mirasynyň ajaýyp bir
bölegini açyp görkezýäris.
Hor sungatynyň kökleri has irki döwürlere – gadymy adamlaryň köpçülikleýin aýdym aýdyp, tans eden döwürlerine barýar. Emma ylmy taýdan subut edilen ilkinji hor sungatynyň nusgalary gadymy Gresiýa degişlidir.
Gadymy Gresiýada hor sungaty jemgyýetiň durmuşynda aýratyn orun eýeläpdir. Hor çykyşlary dini däp-dessurlaryň, teatr sahna çykyşlarynyň we olimpiýa oýunlarynyň aýrylmaz bölegi bolupdyr. Şol döwürde hor diňe bir saz çykyşy däl-de, eýsem jemgyýetçilik pikiriň beýan edilişiniň hem möhüm guraly
bolupdyr.
Delfiý gimnleri (b.e.öň II asyr) – hor sungatynyň saklanyp galan iň gadymy nusgalarydyr. Bu gimnleriň 1893-nji ýylda fransuz arheology Teofil Omolle tarapyndan tapylmagy hor sungatynyň taryhyny öwrenmekde täze sahypa açdy. Bu tapyndylar gadymy grek hor sungatynyň ýokary derejede ösendigini we
çylşyrymly saz düzümine eýedigini görkezýär.
Gadymy Rimde hor sungaty has-da ösüp, döwlet derejesinde goldawa eýe bolupdyr. Rim imperiýasynyň dürli künjeklerinde hor mekdepleri döredilip, professional hor toparlary ýetişdirilipdir. Bu döwürde hor sungaty diňe bir dini maksatlar üçin däl-de, eýsem harby ýörişlerde, döwlet dabaralarynda we köpçülikleýin baýramçylyklarda hem giňden ulanylypdyr.
Orta asyrlarda hor sungaty esasan dini häsiýete eýe bolup, buthanalar we monastyrlarda ösdürilipdir. Wizantiýa imperiýasy bu döwürde hor sungatynyň ösmeginde möhüm rol oýnapdyr. X asyrda Wizantiýada professional hor sazy ösüp başlap, soňra bu tejribe Ýewropanyň beýleki ýurtlaryna, şol sanda Rusiýa hem
ýaýrapdyr.
Orta asyrlarda hor kompozitorlary täze usullary we çylşyrymly saz düzümlerini döredip başlapdyrlar. Polifoniýanyň (köp sesli sazyň) ösmegi hor sungatyna täze mümkinçilikleri açypdyr. Gregoriýan horallar, madrigallar we motetler ýaly täze žanrlar döräpdir.
Ýewropada Gaýtadan dikeldiliş döwründe hor sungaty has-da ösüp, köp sesli hor kompozisiýalary döredilipdir. Bu döwürde Giovanni Pierluigi da Palestrina, Orlando di Lasso ýaly meşhur kompozitorlar hor sungatyny täze belentliklere göteripdir. Türkmenistanda hor sungatynyň ösüş taryhy özüne mahsus aýratynlyklara eýedir. XX asyryň 40-njy ýyllarynda, Rusiýadan gelen hor ussatlarynyň tagallasy bilen, türkmen medeniýetinde hor sungaty öz ornuny tapmaga başlady.
Türkmen halkynyň milli saz medeniýetine bir seslilik we ýönekeý aýdym häsiýetli bolsa-da, hor sungaty öz ornuny tapdy. Bu prosesde türkmen kompozitorlary milli saz aýratynlyklaryny we hor sungatynyň umumy kanunlaryny birleşdirip, täze eserler döretdiler. Türkmen halk aýdymlaryny hor üçin gaýtadan işlemek arkaly, milli hor repertuary döredildi.
1990-njy ýyllaryň başlarynda ýurtda hor festiwallary geçirilip başlandy. Bu çäreler hor sungatynyň ösmegine we ýaýramagyna uly täsir etdi. 2011-nji ýylda Türkmenistanyň Prezidentiniň Karary bilen döwlet horynyň döredilmegi bu sungat görnüşiniň täzeden janlanmagyna getirdi.
Häzirki wagtda ýurdumyzda şu professional hor toparlary hereket edýär:
– Türkmenistanyň Döwlet hory
– Çagalar sazçylyk mekdepleriniň horlary
– Türkmenistanyň Milli konserwatoriýasynyň hory
Häzirki döwürde hor sungaty köp ugurly ähmiýete eýedir:
1. Terbiýeçilik ähmiýeti:
– Çagalaryň we ýaşlaryň döredijilik ukyplaryny ösdürýär
– Topar bolup işlemek başarnyklaryny kämilleşdirýär
– Duýgudaşlyk we özara düşünişmek ukyplaryny ösdürýär
– Saz duýgusyny we ses eşidiş ukybyny ösdürýär
– Çaga şahsyýetiniň hemmetaraplaýyn ösmegine ýardam edýär
2. Medeni ähmiýeti:
– Milli medeniýetiň ösmegine goşant goşýar
– Halklaryň arasynda medeni gatnaşyklary ösdürýär
– Milli saz mirasynyň saklanmagyna we ýaýramagyna ýardam edýär
– Döredijilik başlangyçlaryny höweslendirýär
3. Durmuş ähmiýeti:
– Jemgyýetçilik aragatnaşyklaryny pugtalandyrýar
– Adamlaryň arasynda ruhy we medeni gatnaşyklary ösdürýär
– Köpçülikleýin çäreleriň täsirliligini artdyrýar
– Adamlaryň ruhy dünýäsini baýlaşdyrýar
Häzirki tehnologiýalar döwründe hor sungatynyň öňünde täze mümkinçilikler we wezipeler durýar. Sanly tehnologiýalaryň ösmegi bilen, hor toparlary uzak aralykdan türgenleşip we çykyş edip bilýärler. Online hor festiwallary we bäsleşikler geçirilýär.
Geljekde hor sungatynyň has-da ösmegine şu ugurlarda garaşylýar:
– Täze tehnologiýalaryň ulanylmagy – Köp milletli we halkara hor toparlarynyň döredilmegi
– Täze žanrlaryň we stilleriniň döremegi
– Hor biliminiň kämilleşmegi
– Halkara hyzmatdaşlygyň giňelmegi
Hor sungaty – adamzat medeniýetiniň iň gadymy we gymmatly mirasynyň biridir. Ol müňlerçe ýyllyk taryhy ösüş ýolunda dürli halklaryň we medeniýetleriň özara täsirinde ösüp, kämilleşip, häzirki döwrüň talaplary bilen sazlaşykly utgaşyp gelýär.
Hor sungatynyň esasy güýji – adamlaryň sesleriniň we ruhunyň birleşmegindedir. Bu sungat görnüşi adamyň gözellige bolan höwesini ösdürýär, ruhy dünýäsini baýlaşdyrýar we jemgyýetiň medeni ösüşine uly goşant goşýar.
Adamyň gözellige bolan höwesi aýdym-sazda beýanyny tapýan bolsa, adamlaryň aýdym-saz bütewiligi hor sungatynda öz beýanyny tapýar.
Geljekde hor sungatynyň has-da ösüp, täze belentliklere göterilip, adamzadyň medeni mirasynyň gymmatly bölegine öwrüljekdigine ynanmaga esas bar.
Leýla IGAMBERDYÝEWA,
Lebap welaýat çagalar sungat mekdebiniň mugallymy
