Himiýa, maddalaryň düzümini, gurluşyny, häsiýetlerini we üýtgemelerini we bu üýtgeşmeler bilen baglanyşykly energiýa üýtgemelerini öwrenýän ylymyň esasy şahasydyr. Atomlaryň we molekulalaryň gurluşyndan çylşyrymly biologiki proseslere we gündelik durmuşda ulanylýan materiallara çenli töweregimizdäki dünýä düşünişimiziň esasyny düzýär.
Himiýa senagaty dünýä ykdysadyýetiniň esasy pudaklaryndan biridir. Himiki önümleriň köp görnüşini öndürmek bilen, adam işjeňliginiň ähli ugurlarynda diýen ýaly ulanylýar. Iň ýönekeý himiki maddalardan başlap, ýokary tehnologiýaly materiallara çenli himiýa senagaty beýleki pudaklaryň kadaly işlemegini üpjün edýär we häzirki zaman jemgyýetiniň zerurlyklaryny kanagatlandyrýar.
Himiýanyň esasy ugurlary.
Himiýa köp şahalara bölünýär, olaryň her biri maddalaryň gurluşynyň we özüni alyp barşynyň aýratyn taraplaryna girýär:
– Umumy himiýa: Himiýanyň esasy kanunlaryny we ýörelgelerini, atomlaryň we molekulalaryň gurluşyny, himiki baglanyşyklary we reaksiýalaryň görnüşlerini öwrenýär.
– Organiki däl himiýa: elementleri we olaryň organiki däl birleşmelerini öwrenmäge ünsi jemleýär (uglerodly birleşmeleriň köpüsini hasaba almazdan).
– Organiki himiýa: Durmuşyň esasyny emele getirýän uglerod birleşmelerini we köp sintetiki materiallary öwrenýär.
– Fiziki himiýa: Termodinamika, reaksiýa kinetikasy we elektrohimiýa ýaly himiki hadysalaryň fiziki esaslaryny öwrenýär.
– Analitik himiýa: Hil gözegçiligi we ylmy gözlegler üçin möhüm bolan maddalaryň düzümini we mukdaryny kesgitlemegiň usullaryny işläp düzýär.
– Biohimiýa: Janly organizmlerde ýüze çykýan himiki prosesleri öwrenýär.
Himiýa senagatynyň roly.
Himiýa senagaty her ýyl milliardlarça tonna önüm öndürýän ägirt we yzygiderli ösýän pudakdyr. Önümleri beýleki köp sanly pudak üçin «gurluşyk bloklary»:
– Oba hojalygy: Ekin öndürijiligini ýokarlandyrmak we azyk howpsuzlygyny üpjün etmek üçin zerur dökünler, pestisidler we gerbisidler öndürmek.
– Derman önümleri: Işjeň derman önümleriniň sintezi, derman öndürmek, sanjymlar, anyklaýyş reagentleri.
– Dokma senagaty: Sintetiki süýümleri (neýlon, poliester), boýaglary, bezeg materiallaryny döretmek.
– Gurluşyk: Plastmassa, lak, boýag, ýelimleýji, izolýasiýa materiallary, sement öndürmek.
– Awtoulag: Plastmassa, rezin, çalgy ýaglary, örtük öndürmek.
– Elektronika: ýarymgeçirijiler, displeýler, batareýalar üçin ýokary arassalyk materiallaryny döretmek.
– Gaplamak: Azyk önümleri we beýleki harytlar üçin polimer materiallaryny öndürmek.
Innowasiýalar we kynçylyklar.
Himiýa pudagy täze, has täsirli we dowamly prosesleri we önümleri yzygiderli gözleýär. Howanyň üýtgemegi, daşky gurşawa ýetirýän täsiri azaltmagyň zerurlygy, durnukly materiallara bolan isleg we energiýa netijeliligi ýaly häzirki zaman kynçylyklary bu ugurdaky täzeliklere itergi berýär.
Aşakdakylara aýratyn üns berilýär:
– Ýaşyl himiýa: Howply maddalaryň ulanylmagyny we emele gelmegini azaldýan ýa-da ýok edýän himiki prosesleriň ösüşi we durmuşa geçirilmegi.
– Biotehnologiýa: Gazylyp alynýan ýangyjyň sarp edilişini azaltmaga kömek edýän himiki önümleri öndürmek üçin biologiki ulgamlaryň ulanylmagy.
– Materiallar ylmy: nanomateriallar, kompozitler, akylly polimerler ýaly özboluşly aýratynlyklary bolan täze materiallary döretmek.
– Galyndylary gaýtadan işlemek: Himiki galyndylary gaýtadan işlemegiň we taşlamagyň täsirli usullaryny ösdürmek.
Şonuň üçin himiýa we himiýa senagaty häzirki dünýäde adamzadyň abadançylygyny we ösüşini üpjün edip, ornuny tutup bilmez. Olaryň ösüşi ylmy açyşlar we dowamly geljegi yzygiderli gözlemek bilen aýrylmaz baglanyşyklydyr.
Aýdyn TAGAÝEWA,
«Türkmenhimiýa» döwlet konserniniň Türkmenabat şäherindäki
tehniki orta hünär okuw mekdebiniň mugallymy.
