Alt saz guraly
Öz gözbaşyny asyrlaryň jümmişinden alyp gaýdýan saz gurallarynyň kalbyňy elewrediji owazy her bir ynsanda täsin duýgulary oýarýar. Owazy näzik hem mylaýym, güňlenç hem paýhasly ýaňlanýan kirişli saz gurallary öz döreýiş taryhy, ýerine ýetiriliş aýratynlyklary bilen islendigi özüne bendi etmegi başardy. Kirişli saz gurallary birnäçe görnüşli bolup, syhalyp çalynýan: sripka, alt, wiolonçel, kontrabas, gyjak, barmak bilen ses çykarylýan arfa, gusli, sitra, gitara, dombra, balalaýka, dutar we başgalar degişlidir. Kirişli saz gurallarynyň gelip çykyşy gadym wagtlarda awçy kemanyndan ýasalan kifara saz guraly bilen baglydyr. Kirişli saz gurallarynyň ýasalyş formasy, ululygy, kirişleriniň uzynlygy, olaryň inçeligi-ýogynlygy taýdan biri-birinden tapawutlanýarlar. Şol sebäpli olaryň her biriniň diňe özüne mahsus bolan tembri bolýar. Kirişli saz gurallary iň köp sanly we iň wajyp saz gurallar toparyna degişli bolup, olar orkestrde uly orun tutýarlar.
Kirişli saz gurallaryna kiriş dakylýar. Kiriş bu saz gurallaryna dakylýan, täsir ediji hereket esasynda belli bir belentlikde ýaňlanyp ses berýän maýyşgak simjagazdyr. Gadym zamanlarda kiriş agaç gabygyndan, at guýrugynyň gylyndan, ýüpekden we şuňa meňzeşlerden ýasalypdyr. Şeýle kirişler Aziýa, Afrika, günorta Amerika ýurtlarynda ýaşaýan käbir halklaryň saz gurallarynda häzir hem duş gelýär. Häzirki zaman saz gurallarynda kiriş üçin, esasan, inçejik polar simler ulanylýar. Günbatar ýurtlarynda kirişler malyň içegesinden, şeýle-de simden ýasalsa, gündogarda bolsa ýüpekden ýasapdyrlar. Mal içegesinden gadymy müsürliler, grekler, rimliler giň peýdalanypdyrlar. Maýyşgak simjagazlar XIV-asyrda ulanylyp başlanypdyr.
Alt saz guraly hem kirişli saz gurallarynyň hataryna girýär. “ALT” – latyn sözi bolup, “belent” manyny berýär. Bu saz guraly skripkalaryň maşgalasyna degişli bolup, ölçegi boýunça skripkadan sähelçe tapawutlanýar. Saz guralynyň irki nusgalary XVI-asyra degişli bolup durýandyr. Orta asyryň gadymy golýazmalaryna salgylansaň kirişli-kemençeli saz gurallarynyň watany Hindistan hasaplanylýar. Söwdagärleriň üsti bilen bu saz gurallary köp ýurtlary aýlanypdyrlar. Ilki parslaryň, araplaryň, Demirgazyk Afrika halklarynyň, soňra 8-asyrda Ýewropa ýurtlaryna aşýarlar.
Skripkalar maşgalasyna degişli bolan alt Italiýada takmynan 1500-nji ýylda kemençeli saz gurallarynyň irki nusgalaryndan döräp, kämilleşýär. Alt saz guralynyň formasy şu durkuna döredilmedi, ol ozalky bar bolan saz gurallarynyň ewolýusiýasyny geçirip, dürli ussalaryň oýlap tapyş, emelleşdirmegi netijesinde häzirki kämil nusgasyna eýe boldy.
Skripka saz guralyny ilkinji ýasan asly Kremondan bolan italýan ussasy- Andrea Amati we Gisparo da Solo hasaplanylýar. Bu ussatlaryň işini kämil derejä ýetiren görnükli italýan ussasy A.Stradiwari we Andrea Gwarneridir. Şol döwürden häzirki wagta çenli alt saz guraly köp asyrlary üstünden geçirsede öz durkuny üýtgetmän gelýär. Ajaýyp zehinli ussatlaryň eli bilen ýasalan alt saz gurallary şu güne çenli saklanylyp, muşdaklarynyň göwnüni awlap gelýär.
Saza onçakly düşünmedik bu saz guralyny skripkadan tapawutlandyryp bilmez. Dogrudanam, göwrümini hasap etmeseň, bu saz gurallary biri-birine gaty meňzeş. Emma bu saz guralynyň tembrine üns berdigiň, derrew tapawudy aýyl-saýyl bolýar. Alt saz guralynyň täsin galdyryjy ýumşak owazy örän täsirli ýaňlanýar.
Kirişli saz gurallary hakynda gürrüň gidende alt saz guralyny ýatdan çykarýarlar. Diňe alt saz guralyna garyndaş bolan, ondan kiçi hem uly saz gurallaryna üns berýärler. Alt we skripka gurluşy boýunça meňzeş. Onuň düzüminde jemi 70-sany element bar. Alt saz guralynyň daşky korpusynyň uzynlygy 350-den 430mm barabardyr. Bu saz guralynyň kemençesi skripka saz guralyna seredeniňde birneme agyr bolup, 74 sm ýetýär. Alt saz guralynyň dört kirşi bar. Onuň dört kirşi kwinta boýunça düzülýändir. Notalar alt we skripka açarynda ýazylýar. Bu saz guralynyň korpusy näçe uly bolsa, şonça-da onuň owazy owadan ýaňlanýar.
Alt-filosof saz guraly diýseňem bolar. Özüne onçakly ünsi çekdirmän, alt asyllylyk bilen orkestrde skripka bilen wiolonçeliniň arasynda eda bilen ornaşdy. Mahmal ýaly owadan saz guralynyň owazy skripkanyňky ýaly täsirli hem ýiti bolmasa-da ýumşaklygy we mähremligi bilen welin mese-mälim duýulýar. Koloritli tembr öwüşgini saz guralynyň her bir kirşiniň köpdürli ýaňlanmagyna itergi berýär. Ses belentligi iň pes “do” kirişi güýçli, rezonansly, baý mazmunly bolup, bu tembr ynsanyň içki ahwalatyny ýüze çykaryp, gaýgy-hasraty beýan etmegi başarýar. Ýokarky “lýa” bolsa beýleki kirişler bilen galtaşyp, özüniň özboluşly, täsir ediji häsiýeti bilen tapawutlanýar.
I.S.Bah, W.A.Mosart, L.W.Bethowen, A.Dworžak, B.Britten, P.Hindemit ýaly görnükli kompozitorlar ussatlyk bilen alt saz guralynda saz çalypdyrlar. Andrea Amati öz döwrüniň ussat skripkaçy sazandasy bolupdyr. 1565-nji ýylda Fransiýanyň koroly Karl-IX köşk üçin jemi 38 sany skripka, alt, wiolonçeli saz gurallaryny ýasamagy oňa tabşyrýar. Ýasalan bu ajaýyp saz gurallaryň köpüsi Fransuz rewolýusiýasy döwründe ýok edilýär. Bu weýrançylykda diňe ýekeje alt saz guraly abat galýar, ol hem Oksfordyň Eşmola muzeýinde saklanylýar. Onuň göwrümi uly bolup, daş korpusynyň uzynlygy 47 sm deňdir.
Italýan ussalary ajaýyp ýaňlanýan iri göwrümli alt saz gurallaryny ýasapdyrlar. Emma sazandalar uly saz guralyndan ýüz dönderip, kiçi göwrümli saz guralyny saýlapdyrlar. Çünki kiçi alt saz guralynda saz çalmak gaty amatly bolupdyr. Ýerine ýetirijileriň isleglerini kanagatlandyrmak üçin ussalar skripkadan sähel uly alt saz guralyny ýasamaly bolupdyrlar.
Ezber ussalaryň ýasan alt saz gurallary gaty seýrek, ýöne welin A.Stradiwariniň, şeýle-de A.Gwarneriniň ýasan alt saz guraly, şu ussalaryň ýasan skripkalaryndan ençeme esse gymmat hasap edilýär.
Görnükli skripkaçy sazandalary bolan Nikkolo Paganini, Dawid Oýstrah, Naýdžel Kennedi, Maksim Wengerow, Iýegudi Menuhin diňe bir skripka saz guralynda däl, eýsem alt saz guralynda ussatlarça ajaýyp sazlary ýerine ýetiripdirler. Biziň döwrümiziň güýçli altçylarynyň biri Ýuriý Başmet hasaplanylýar. 230 ýylyň dowamynda ilkinji gezek bu görnükli sazanda W.A.Mosartyň saz guralynda saz çalmaklyk rugsat berilýär. Zehinli, ussat sazanda alt üçin ýazylan 200 golaý saz repertuarlaryny, şol hatarda 40-sany diňe özi üçin häzirki zaman kompozitorlarynyň döreden eserlerini ýerine ýetirmegi başardy.
Ýuriý Başmet üstünden 200-ýyl geçen alt saz guralyny ummasyz pula satyn aldy. Bu gadymy hem gymmatly saz guraly 1758-nji ýylda italýan ussasy Paolo Tastore tarapyndan ýasalypdy. Häli-häzire çenli görnükli sazanda şu alt saz guralynda ajaýyp saz eserlerini ýerine ýetirmegini dowam edýär.
Alt diýseň täsin saz guralydyr. Ol öz dörän döwründen orkestrde göze onçakly ilmeýän sadaja keşpden şa sahnasyna çykmak derejesine ýetmegi başardy. Ady belli görnükli alt saz guralynda kämil çalmagy başaran ussat sazandalar alt baradaky ýoknasyz garaýşy ýalana çykaryp, tutuş dünýä ýüzüne bu saz guralynyň ajaýyplygyny hem gaýtalanmazlygyny subut etdiler. Bu başlangyjy kompozitor K.Glýuk goýdy. Kompozitor “Alsesta” operasynda hut alt saz guraly üçin ajaýyp mukamy ýerine ýetirmegi ynanýar. Biziň döwrümizde Ýuriý Başmet we beýlekiler bu saz gurallarynda ýerine ýetirmekde öz ussatlygyny görkezdiler. Alt saz guralyny simfoniki we kamera orkestrinde ulanýarlar. Bu saz guraly kirişli kwartetde, trio we fortepiano kwintetinde hökmany çalynýar. Häzirki döwürde alt saz guraly görnükli saz gurallarynyň hataryna girdi. Saz guralynyň owazynyň has öwüşginli ýaňlanmagy üçin, ony kämilleşdirmegiň üstünde işlemegi dowam edýärler.
Türkmenabat şäherindäki 2-nji çagalar sungat mekdebiniň mugallymy
Rahmetjan Huseýinow
